વિશ્વ માતૃભાષા દિવસ: શું ગુજરાતી ભાષા ક્યારેય અંગ્રેજીના પ્રભાવમાંથી મુક્ત થશે?

આજે વિશ્વ માતૃભાષા દિવસની ઉજવણી થઈ રહી છે. 1952માં આજના દિવસે, ઢાકા યુનિવર્સિટીના વિદ્યાર્થીઓએ બાંગ્લા ભાષાને અધિકૃત માન્યતા અપાવવા માટે આંદોલન કર્યું હતું, જે વર્ષો બાદ 2002માં યુનોએ આંતરરાષ્ટ્રીય માતૃભાષા દિવસ તરીકે મંજૂર કર્યો.

ગુજરાતની માતૃભાષા ગુજરાતી હોવા છતાં, આજના સમયમાં અંગ્રેજી શબ્દોનો વધતો ઉપયોગ ચર્ચાનો વિષય બન્યો છે.
આધુનિક દેખાવ અથવા ભણેલા પ્રભાવ આપવા માટે, બહુવિધ સરકારી તેમજ ખાનગી ક્ષેત્રોમાં અંગ્રેજી શબ્દોનું વધુ પ્રમાણ જોવા મળે છે.

ઉચ્ચ ન્યાયાલયોમાં ભાષાનો પ્રશ્ન

તાજેતરમાં 7 ફેબ્રુઆરી 2025ના રોજ, ભારતીય સંસદમાં કાયદા અને ન્યાય મંત્રીએ હાઈકોર્ટમાં ભાષાની વપરાશ અંગે સવાલનો જવાબ આપ્યો હતો.
ભારતના બંધારણના અનુચ્છેદ 348 (1)(A) અનુસાર, દેશના હાઈકોર્ટમાં તમામ કામકાજ અંગ્રેજીમાં જ થવું જોઈએ.

તેમ છતાં, રાજ્યપાલ રાષ્ટ્રપતિની પૂર્વ મંજૂરી સાથે સ્થાનિક ભાષાનો ઉપયોગ કરી શકે છે. ઉલ્લેખનીય છે કે, ઉત્તર પ્રદેશ (1969), મધ્ય પ્રદેશ (1971) અને બિહાર (1972)માં હિન્દી ભાષાને હાઈકોર્ટની સત્તાવાર ભાષા તરીકે અપનાવવામાં આવી છે, પણ ગુજરાતમાં હજી પણ ઉચ્ચ ન્યાયાલયમાં અંગ્રેજીનો જ પ્રભુત્વ છે.

સરકારી તંત્રમાં અંગ્રેજી પ્રભાવ

વડોદરા મ્યુનિસિપલ કમિશનર (જેમને હિન્દીમાં “આયુક્ત” કહે છે) સરકારી શાળામાં ભણ્યા છતાં, તેમની ભાષા અંગ્રેજી તરફ વધુ ઝુકાયેલી રહે છે.
રાજકોટ મહાનગરપાલિકાના બજેટમાં “લિવેબલ રાજકોટ” જેવો શબ્દપ્રયોગ જોવા મળ્યો, જ્યારે “રહેવાસયોગ્ય રાજકોટ” કહી શકાય તેમ હતું.

ગુજરાતમાં કેટલાક સ્થળોના નામ હજી પણ બ્રિટિશ શાસનના સમયથી ચાલુ છે.
ઉદાહરણ તરીકે, રાજકોટનું “જ્યુબિલી ચોક” બ્રિટિશ કાળમાં પડેલું નામ છે, પણ આજે પણ તેનું કોઈ રાષ્ટ્રીયકરણ થયું નથી.

અંગ્રેજી ભાષાનો સરકારી કામકાજમાં ઉપયોગ

જિલ્લા પંચાયતના દસ્તાવેજોમાં, “માર્ગ જાળવણી” કે “મરામત” શબ્દોના બદલે, “રીપેર એન્ડ મેંટેનન્સ વર્ક” જેવા અંગ્રેજી શબ્દો વપરાય છે.
આજની પરિસ્થિતિ એવી છે કે ગુજરાતી ભાષામાં પણ સરકારી વ્યાખ્યા અંગ્રેજી પ્રભાવ હેઠળ આવે છે.

શિક્ષણ અને સમાજમાં ભાષાનો ઉપયોગ

પ્રાથમિક અને માધ્યમિક શિક્ષણમાં માતૃભાષાનું મહત્વ científicos પણ માન્ય છે, પણ હવે અંગ્રેજી ભણ્યા વગર પણ અંગ્રેજી બોલવાની પ્રબળ પ્રેરણા આપવામાં આવે છે.

દક્ષિણ ભારતના રાજ્યોમાં દુકાનોના બોર્ડ સ્થાનિક ભાષામાં લખાય છે, જ્યારે ગુજરાતના મોટા શહેરોમાં દુકાનો કે લગ્ન આમંત્રણપત્રકો પણ અંગ્રેજીમાં લખવાનું પ્રચલિત થઈ ગયું છે.

આજના વિશ્વ માતૃભાષા દિવસે, પ્રશ્ન એ ઉઠે છે કે આ જાગૃતિ ફક્ત ઉજવણી પૂરતી મર્યાદિત રહેશે, કે પછી ગુજરાતી ભાષાની સમૃદ્ધિ માટે કોઈ સખત પગલાં ભરવામાં આવશે?

📌 અહેવાલ: ગુજરાત બ્યુરો